ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

تأملی در کارکرد موضوعی- معنایی اسامی خاص (اَعلام) در غزل عطار نیشابوری

صفحه (173 - 193)
فتانه رستمی ، فاطمه کلاهچیان (نویسنده مسئول)، غلامرضا سالمیان
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: بررسی اشعار دوره های گوناگون، از جنبه های مختلف مرتبط با صورت و معنا، میتواند ارزشهایی تعیین کننده داشته باشد. یکی از این جنبه ها، بررسی کاربرد اسامی خاص در شعر است. اَعلام و اسامی خاص، شامل جزئیاتی متنوع و متعدد، از گذشته تا کنون، حضوری مؤثر و محوری در ادبیات فارسی، بخصوص شعر کهن و معاصر، داشته اند. درک مفهوم بسیاری از اشعار، با درک کارکرد معنایی و تصویریِ اسم خاص استفاده شده در آنها پیوند یافته ‌است. با توجه به این اهمیت، موضوع مقالۀ حاضر، بررسی کارکرد اسامی خاص در موضوعات و مفاهیم غزل عطار است؛ کارکردی بارز و قابل‌تأمل. این بررسی، علاوه بر اینکه ما را از منظری تازه با غزل این شاعر رو‌برو میکند، تلاشی است در شناسایی بخش متشخصی از شعر کهن فارسی که غزل عطار یکی از جلوه های مهم آن است. مهمترین رسالت این جریان که با سنایی آغاز شد، القای مفاهیم عارفانه، عاشقانه، اجتماعی-سیاسی و قلندرانه است.

روش مطالعه: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده و نسخۀ موردنظر از دیوان عطار به تصحیح سعید نفیسی از نشر ذهن آویز مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: یافته ها نشان میدهند بیشترین استفاده از اسامی خاص در غزل عطار، با مفاهیم عاشقانه آشکار میشود. در این زمینۀ موضوعی، تبیین محاسن معشوق، بارزترین کارکرد است.

نتیجه گیری: القای مفاهیم و اصطلاحات عرفانی، دومین جایگاه را دارد. از میان این موضوعات، طلب عارفانه دارای بیشترین نمود است. مفاهیم مغانه و قلندرانه در جایگاه بعدی قرار میگیرند. بسامد پایانی نیز از آنِ کارکردهای اجتماعی-سیاسی است؛ با تأکید بر نکوهش خیانت و ریاکاری. در غزل عطار، ترتیب کاربرد گونه های اسامی خاص عبارت است از: عناصر طبیعت، حیوانات، اشخاص، مکانها، اشیاء و کتب آسمانی.

کلمات کلیدی
اسم خاص (عَلَم) , کارکرد موضوعی- معنایی , غزل سنتی , عطار نیشابوری.

• ابوالقاسمی، مریم، (1387)، «بررسی ویژگیهای نوع تکاملی شعر عرفانی»، فصلنامۀ تخصصی عرفان، (17) 5، صص 70-85.
• اسفندیار، سبیکه، (1389)، سیر تکاملی انسان در مصیبت نامۀ عطار، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، بابلسر: دانشگاه مازندران.
• انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن، (1379)، دستور زبان فارسی 2، چاپ نوزدهم، تهران: فاطمی.
• جعفری، فرشته، (1386)، «خورشید در غزلیات دیوان شمس»، ماهنامۀ حافظ، ش 41، صص 56- 58.
• دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغتنامه (زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رازی، نجم الدین، (1384)، مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد، به اهتمام محمدامین ریاحی، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• رزمجو، حسین، (1371)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: آستان قدس رضوی.
• رستگار فسایی، منصور، (1380)، انواع شعر فارسی، چاپ دوم، شیراز: نوید.
• ریتر، هلموت، (1377)، دریای جان، ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: المهدی.
• زرین کوب، عبدالحسین، (1367)، سیری در شعر فارسی، تهران: نوین.
• زرین کوب، عبدالحسین، (1380)، ارزش میراث صوفیه، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.
• سجادی، سیدجعفر، (1379)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ پنجم، تهران: طهوری.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1387)، قلندریه در تاریخ، چاپ سوم، تهران: سخن.
• عطار، فریدالدین، (1366)، تذکره الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران: زوار.
• عطار، فریدالدین، (1390)، دیوان عطار، تصحیح سعید نفیسی، تهران: ذهن آویز.
• فرشیدورد، خسرو، (1392)، دستور مفصل امروز، تهران: سخن.
• فروزا نفر، بدیع الزمان، (1374)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار فریدالدین عطار نیشابوری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• قشیری، عبدالکریم بن هوازن، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه نشر و ترجمۀ کتاب.
• کشاورز، کریم، (1384)، هزار سال نثر پارسی فریدالدین عطار، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• مکرم، ابن منظور محمد، (1375)، لسان العرب، 15 جلد، بیروت: دارصادر.
• میرقادری، سیدفضل الله، (1384)، «بررسی تطبیقی ویژگیهای عشق در شعر حافظ و ابن فارض مصری»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، (3) 22، صص165-184.
• ناتل خانلری، پرویز، (1388)، دستور زبان فارسی، تهران: توس.
• نخشبی، ضیاءالدین، (1382)، سلک السلوک، تهران: زوار.
• نیک روز، یوسف، (1387)، «بررسی مفهوم عرفانی درد در شعر عطار»، کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی، (17) 9، صص 209-247.
• وحیدیان کامیار، تقی، (1392)، دستور زبان فارسی، تهران: سمت.
• همایی، جلال الدین، (1378)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ پانزدهم، قم: هما.
• همدانی، عین القضات، (1377)، تمهیدات، تصحیح عفیف عیسران، چاپ پنجم، تهران: منوچهری.